Fraude met stenen blijft aantrekkelijk

Openheid en transparantie nodig

Begin dit jaar werd Willy Welles veroordeeld tot het betalen van tientallen miljoenen euro’s. De projectontwikkelaar uit Zenderen ging in 2016 op de fles. Zijn bedrijf Megahome bleek een wirwar van bv’s, waarbinnen Welles grondposities en geld heen en weer schoof om zo schuldeisers en de bank om de tuin te leiden. De affaire toont nog eens aan dat vastgoed een aantrekkelijk terrein is voor personen die niet al te zuiver de regels volgen.

Inmiddels is het bijna een kwart eeuw geleden dat Ad Bos niet alleen de titel klokkenluider een volledig nieuwe betekenis gaf, maar door hem ook het begrip bouwfraude ontstond. Hij deed een boekje open over bouwkartels, illegale prijsafspraken en (top)ambtenaren die steekpenningen van bouwers aannamen. Naar schatting werden Rijkswaterstaat en andere opdrachtgevers jarenlang voor honderden miljoenen guldens getild. Wat volgde was een parlementaire enquête; 1300 bouwbedrijven werden door de Nederlandse Mededingingsautoriteit beboet voor in totaal 406 miljoen euro. Een peulenschil omdat naar schatting de fraude in een periode van tien jaar de bouw tussen de 15 tot 25 miljard euro aan illegale winst had opgeleverd.

Een beetje listig omgaan met aanbestedingen is van alle tijden. Zo had de eigenaar van een Twents installatiebedrijf altijd twee enveloppen met daarin de offerte in zijn binnenzakken: links een hoog bedrag, rechts een lager bedrag. Eenmaal aan tafel schatte hij de concurrentie in en bepaalde dan of het de linker of rechter binnenzak werd. Het verhaal wil dat hij zich een keer vergiste, maar het bedrijf is er niet door omgevallen. Tegenwoordig staan aanbestedingen niet meer op de achterkant van een sigarendoosje. Er zijn nu regels en bepalingen, strenger toezicht door de overheid en ook het Openbaar Ministerie ziet scherp toe op fraude.

Controlerend toezicht
Niettemin blijft de vraag hangen of er nog wordt gesjoemeld? Peter Leferink, directeur van de Vriezenveense aannemer Bramer, vindt van niet en de excessen van destijds herkent hij niet. Maar, voegt hij er direct aan toe, er is wel een ander fenomeen. “De projecten zijn steeds complexer geworden. Niet elke bouwer kan alle expertise in huis hebben en huurt daarvoor externe deskundigen in. Parallel daaraan legt de overheid wel alle risico’s bij de bouwer neer. In de periferie van grote aanbestedingen, zoals door Rijkswaterstaat, moet je een prijs neerleggen waar je het voor moet realiseren. Dat moet in principe de laagste prijs zijn. Maar er zijn niet voorspelbare risico’s waarbij je je kunt afvragen of je dat had kunnen of moeten weten of juist niet. Neem een recent voorbeeld zoals de parkeergarage in Nieuwegein of het Binnenhof. Wat dat laatste betreft: wat je aantreft weet je pas als je begint met zo’n project van historisch gebouw. Als vooraf niet alles in kaart is gebracht kun je voor zeer onaangename en dure verrassingen komen te staan”, aldus Leferink: “Met het ontwerp van een opritconstructie voor een parkeergarage gaat het mis. Maar daar is het de overheid die faalt: de overheid heeft namelijk geen controlerend (periodiek) toezicht meer en wijst naar de bouwer. En dat is geen slager die zijn eigen vlees keurt. De aannemer huurt namelijk een constructeur of een adviesbureau in voor de Peter Leferink. I 33 Voor criminelen zijn onroerende zaken niet alleen interessant om via transacties geld wit te wassen, maar ook voor productie, opslag en huisvesting. “Makelaars en taxateurs moeten dus constant alert zijn op integriteitsrisico’s en oppassen om geen criminele activiteiten te faciliteren. Zij lopen immers extra risico om ongewild in aanraking te komen met criminele bedrijfsprocessen”, aldus woordvoerder Marc van der Lee van de NVM. De makelaarsorganisatie realiseert zich dat het lastig is om signalen van ondermijning op te vangen en investeert daarom veel tijd in bewustwording en voorlichting. Van der Lee benadrukt dat makelaars en taxateurs poortwachters zijn in het kader van de Wwft en een meldplicht hebben. Het grootste deel van de huur/verhuur markt valt echter niet onder de Wwft. In dat geval kunnen makelaars zich tot de politie wenden of bijvoorbeeld tot meld misdaad anoniem. Poortwachter NVM I TOM’s reportage werkzaamheden aan het kanaal. Dat is een schil van expertise met weer afzonderlijke afspraken en contracten.”

Bij grote majeure werken zijn het de grotere marktpartijen die de risico’s niet meer willen én kunnen nemen. Als een gemeente een gebouw, bijvoorbeeld school of zwembad, wil vervangen is dat een langdurig proces waar vooraf meestal adviseurs en andere partijen meepraten. Vervolgens volgt een aanbesteding voor een architect voor een goed doordacht plan en is er tussentijds budget aangevraagd bij de raad. Leferink: “Daarna volgt de aanbesteding voor de realisatie en is de aannemer aan de beurt, vaak twee jaar verder. Als dan een energiecrisis, een oorlog, prijsstijgingen, COA-verhogingen en onzekerheid de markt beïnvloeden, dan kun je nog wel de meest Economisch Verantwoorde Inschrijving hebben gedaan, maar dat past niet binnen het budget wat ervoor stond. Dat vertraagt het proces, kost partijen veel energie om eruit te komen en van de marktpartij wordt eigenlijk gevraagd om die inspanningen dan om niet te verrichten.” Leferink herinnert zich de tijden dat aannemers bij elkaar zaten: “Dat was de WAC, de Wegenbouw Aannemers Combinatie, waar de leden aan elkaar meldden dat ze meededen aan een aanbesteding. Er werd onder de vlag van de WAC bepaald wie de laagste prijs had en zorgde dat de deelname aan de aanbesteding werd vergoed. Er werd verondersteld dat de WAC destijds de activiteiten had gestaakt maar dat was niet zo. Dat bleek ook uit de bouwfraude enquête.”

Fraude voorkomen
Wat bouwfraude betreft zijn de excessen wel voorbij. Een ambtenaar zal zich eerst even achter de oren krabben om zich te laten fêteren op een vakantiereisje naar Curaçao of een oprit bij het eigen huis te laten aanleggen. Waar de toezicht op het stapelen van de stenen redelijk onder controle is, neemt vastgoedfraude in populariteit toe. Onder criminelen wel te verstaan, want vastgoed en illegale activiteiten zijn nauw verbonden. Zoals witwassen van geld via vastgoedtransacties of voor de productie van drugs en andere criminele praktijken.

Het is niet eenvoudig te achterhalen hoeveel actuele zaken van vastgoedfraude er zijn. De FIU (Financial Intelligence Unit) is de nationale speurhond naar verdachte transacties, maar specificeert bij fraude niet het aantal of de toename van vastgoedfraude. De Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft) dwingt de banken zorgvuldig om te gaan met verdachte transacties, dus ook vastgoedtransacties. Maar of daarmee fraude voorkomen wordt is de vraag, stelt een Twentse bankier. En hoewel hij in eigen gelederen geen casus kent is het zonder meer aannemelijk dat er met vastgoedfraude miljarden worden verdiend, met name ondergronds: “Alleen zijn er geen harde bewijzen. Dat is niet verwonderlijk want er worden ingewikkelde constructies bedacht.” Vaak is er bij vastgoedfraude een duidelijke relatie met drugshandel en productie. Vastgoed is immers ook nodig om een drugslab of hennepkwekerij in te vestigen. Maar ook een pand onder de marktwaarde in contanten verhandelen of een woning laten opknappen door arbeidsmigranten die 80 uur per week werken maar voor 40 uur worden betaald zijn voorbeelden van fraudeleus handelen in vastgoed. De vraag is of, net als in 2002 voor de bouw, een parlementaire enquête vastgoedfraude tot aanbevelingen en oplossingen gaat leiden. De bankier vreest van niet: “Criminelen blijven je altijd een stap voor…”

De tijd van bouwfraude ligt echter wel achter ons, oordeelt bouwer Peter Leferink: “Maar het heeft het vertrouwen in de bouw ernstig geschaad en dat merk je nog steeds. Kijk, het gaat juist om openheid en transparantie. Als je de kaarten voor de borst houdt, dan sluit je jezelf uit. Dus ja, de overheid moet die eerlijkheid, die transparantie ook terugbrengen in de bouw. Als je de kaders kent, en veel informatie is toch al openbaar, dan mag je ook van de markt verwachten dat je makkelijker binnen de taakstellende kaders kunt opereren. Bouwen doe je immers samen, met elkaar om een opgave tegen een faire prijs te realiseren. Dat eindresultaat, daar wil je met elkaar trots op zijn.”

Poortwachter NVM
Voor criminelen zijn onroerende zaken niet alleen interessant om via transacties geld wit te wassen, maar ook voor productie, opslag en huisvesting. “Makelaars en taxateurs moeten dus constant alert zijn op integriteitsrisico’s en oppassen om geen criminele activiteiten te faciliteren. Zij lopen immers extra risico om ongewild in aanraking te komen met criminele bedrijfsprocessen”, aldus woordvoerder Marc van der Lee van de NVM. De makelaarsorganisatie realiseert zich dat het lastig is om signalen van ondermijning op te vangen en investeert daarom veel tijd in bewustwording en voorlichting. Van der Lee benadrukt dat makelaars en taxateurs poortwachters zijn in het kader van de Wwft en een meldplicht hebben. Het grootste deel van de huur/verhuur markt valt echter niet onder de Wwft. In dat geval kunnen makelaars zich tot de politie wenden of bijvoorbeeld tot meld misdaad anoniem.